Erindi á ráðstefnu um hálendisvegi í mars 2005

Erindi mitt er að kynna sjónarmið jeppafólks til hálendisvega.

Ég byrja á því að skilgreina "jeppafólk". Þessi hópur er ansi stór og nær í víðasta skilningi til flestra þeirra sem stunda frjálsa ferðamennsku á eigin vegum utan byggða.

Það liggur í hlutarins eðli að langflestir þessara aðila ferðast um á jeppum.

Ferðaklúbburinn 4×4, sem hefur nú starfað í yfir 20 ár, skilgreinir sig því að hluta til sem málsvara fyrir allan þennan hóp.

Jeppamenn hafa þróað nýja ferðatækni, sem ég vil meina að sé einhver merkasta nýjung í samgöngutækni sem komið hefur fram eftir miðja síðustu öld. Þessi tækninýjung felst í stærri hjólum og ýmsum breytingum tengdum þeim til að láta jeppa fljóta ofan á snjó eins og snjóbíl. Þetta hefur opnað möguleika á útivist á landsvæðum sem áður voru talin með hættulegustu stöðum landsins. Þúsundir Íselndinga stunda nú slíkar ferðir. Sömu farartæki duga einnig vel til ferðalaga á misjöfnu vegakerfi okkar allt árið um kring.

Meginmarkmið F4x4 er að gæta hagsmuna þessa hóps og í félaginu eru nú yfir 2.000 félagsmenn.

Langflestir jeppaferðamenn eru náttúruunnendur sem bera mikla virðingu fyrir landinu. Ég þekki af reynslu að sú virðing eykst eftir því sem menn ferðast meira og kynnast landinu betur.

Hér ríkir mikið frelsi til ferðalaga, nokkuð sem er orðið vandfundið, að minnsta kosti í vestur Evrópu. Stofnendum F4x4 varð þetta fljótt ljóst og einnig að besta leiðin til að viðhalda þessu frelsi er að fara vel með það. Eitt af meginmarkmiðum félagsins hefur verið að stuðla að ábyrgri ferðamennsku til að viðhalda frelsinu. Við höfum alltaf talið að of mikil boð og bönn væru verri en engin,. Á fyrstu árum F4x4 þurftum við til dæmis að berjast fyrir því að fá að aka á snjó.

Við búum í frábæru landi sem gefur einstaka möguleika til ferðalaga um landið á eigin vegum.

Þeir sem ekki hafa ferðast um á hálendinu, hvort sem er að sumri eða vetri missa af miklu. Ég gerði mér fyrst grein fyrir þessu þegar ég bjó í Hollandi í nokkur ár, ég held að í því ágæta landi sé vandfundinn blettur sem ekki er mengaður af hávaða frá umferð. Þegar ég hef verið á ferð með Hollenska vini mína um hálendið, hef ég bent þeim á að "hlusta" á algjöra þögn. Það er mikil upplifun fyrir fólk sem hefur búið allan sinn aldur við umferðarnið. Náttúruperlurnar okkar taka á sig ýmsar óvæntar myndir.

Þá komum við að hálendisvegunum. Helsta hættan sem stafar að jeppaferðamönnum eru vötn, sérstaklega straumvötn. Helstu straumvötn á hálendinu voru brúuð fyrir áratugum síðan og það olli algjörri byltingu í aðgengi jeppaferðamanna að hálendi landsins. Brýrnar spiluðu þar mun stærra hlutverk heldur en hugsanlegir hálendisvegir munu gera. Síðan hafa mjög víða verið gerðar vegabætur sem hafa opnað aðgengi enn frekar. Þessi þróun hefur að okkar mati verið öllum til heilla.

Færa má rök fyrir því að eftir því sem fleiri Íslendingar ferðast um hálendið verði auðveldara að varðveita það. Að minnsta kosti teljum við að þeir sem kynnast hálendinu af eigin raun muni síður vilja fórna því fyrir annað.

Við gerum mikinn mun á vegabótum sem bæta aðgengi að hálendissvæðum og hraðbrautum yfir þau.

Við teljum að malbikaðir vegir, lítið upphækkaðir og hannaðir fyrir um 70-80 km hraða á klst heppilegasta fyrir þá sem vilja njóta hálendisins. Slíkir vegir valda ekki mikilli sjón- eða hávaðamengun en veita gott aðgengi.

Við leggjumst gegn hugmyndum um hraðbrautir fyrir flutningabíla sem byggar eru með því markmiði að flytja umferð á milli landshluta. Ef slík hraðbraut yrði byggð yfir Kjalveg, þá myndi hávaða- og sjónmengun frá henni berast alveg á milli fjallanna sem liggja að svæðinu. Griðarstaðir kyrrðar yrðu vandfundnir á þessu stórkostlega svæði og það yrði í rauninni víða ónýtt sem svæði til að njóta fjallakyrrðar. Vegalengdir eru einfaldlega það stuttar á milli jökla eða fjalla á Kjalvegi.

Hraðbraut um Stórasand yrði aðeins annars eðlis, hún myndi liggja um meiri víðáttur. En þetta svæði er mikið til ósnortið og við heyrum þau sjónarmið að fá landsvæði eru undanskildin sem hugsanlegir virkjunarkostir í framtíðinni, en hraðbraut um Stórasand lægi einmitt um eitt af þessum svæðum.

Trúlega væri Sprengisandsleið besti kosturinn fyrir hraðbraut yfir hálendið hvað varðar sjón- og hávaðamengun. Þar eru allar vegalendir miklu meiri og víðara á milli fjalla. Einnig er búið er að raska landinu mikið á þessu svæði sunnanverðu með virkjunarframkvæmdum.

Við sjáum ekki alveg hvaða not eða hagkvæmni gæti verið fyrir hraðbrautarferjuleið fyrir landflutninga yfir hálendið. Þrátt fyrir slíka braut þyrfti samt sem áður að viðhalda hringveginum og fyrir þá fjármuni sem hálendisbraut myndi kosta mætti vafalítið gera miklar bætur á hringveginum. Við teljum í fljótu bragði skynsamlegra að efla byggðahringinn og gera hann beinni.

Hvað græðist annars á styttingu vegalengda á milli landshluta? Hvað þýðir til dæmis stytting á leðinni milli Reykjavíkur og Akureyrar um 80 km í tíma fyrir vöruafhendingu á Akureyri? Erum við ekki að tala um eina klukkustund, ég get ekki séð að þetta skipti sköpum varðandi afhendingartíma. Mun meiri munur var á nokkurra daga bið eftir vörum sem komi með strandsiglingum heldur en vörum með bíl, jafnvel þó að varan fari með bíl um hringveginn.

Sjálfsagt munu margir sjá sparnað og nota sem rök fyrir hálendishraðbrautum. Við teljum af og frá að fórna kyrðinni á Kjalvegi fyrir einhverjar krónur í slíkan sparnað. Við teljum almennt að of lítill verðmiði sé settur á hálendið í útreikningum fyrir arðsemi af ýmsum framkvæmdum og teljum að verðmiðinn fyrir Kjöl verði sjálfkrafa mjög stór þegar öll gæði svæðsins verða tekin saman í umhverfismati.

Öflugur hópur sem talar fyrir hálendisvegum, hvort sem þeir eru í eðli sínu hagkvæmir eða ekki eru verktakar. Þeir hafa mikilla hagsmuna að gæta við hugsanlega byggingu hálendishraðbrauta og við biðjum menn að hafa það í huga þegar rök allra verða vegin saman.

Margir hafa áhyggjur af veðri og færð á hálendisvegum. Ekki er víst að allir geri sér grein fyrir því hvað þetta eru miklar vegalendir og að þær eru mun hærri yfir sjó heldur en til dæmis Hellisheiðin. Hellisheiðin er um 350 yfir sjó, Kjalvegur nær um 650 metra hæð og Stórasandsleið færi í 800m hæð yfri sjó. Vegalengdir eru líka margfaldar á við Hellisheiðina. Þeir sem sjá fyrir sér auðveldar björgunaraðgerðir í vondum veðrum ættu því að hugsa sig betur um. Fyrir það fyrsta þyrfti að vakta vegina vel og loka fyrir umferð inn á þá þegar von er á vondum veðrum. Jafnvel skrá umferð inn og út til að fylgjast með því hvort einhver geti verið innilokaður. Reyndar benda menn á að snjókoma er minni á norðanverðu hálendinu heldur en sunnanverðu. Einnig að mun meira snjói á háum fjallvegum nálægt sjó heldur en inni í landi. Þetta þarf að skoða og draga inni í heildarmyndina.

Sem reyndir vetrarferðamenn getum við þó staðfest að veður geta orðið verulega slæm á miðhálendinu og vindhæð mikil. Það er ólýsanleg upplifun að hafast við í jeppa í svo miklum vindi að hann ruggar ekki í hviðunum, heldur nötrar endanna á milli og maður helda helst að þakið muni rifna af. Vel útbúnir og vanir fjallamenn þekkja að eina örugga leiðin til að lifa af í slíkum veðrum er að halda kyrru fyrir, halda bílnum lokuðum og sjálfum sér þurrum. Einnig að borða vel og reyna að fá svefn. Gott er að halda bílunum heitum en gæta þarf þess að ekki pústi inn ef þeir fenna á kaf. Góður klæðnaður er þá það eina sem dugir. Þetta er auðvelt og oft skemmtileg áskorun ef menn eru með allan búnað við hendina, en gamanið mundi kárna, jafnvel hjá öflugustu fjallamönnum ef þeir lentu í því sama matarlausir, á blanksóm með bindi, án vettlinga og húfu.

Ætlum við kannski að skoða hvort allir eru með kuldafatnað í bílunum áður en þeim verði hleypt inn á hálendisvegi að vetri? Þetta þarf allt að skoða vel áður en ráðist verður í að gera heilsárshálendisvegi.

Niðurstaða okkar er í megindráttum sú að við erum hlynntir vegabótum á hálendinu til að auka aðgegni, ef þetta er gert í sátt við landið með tiltölulega lágum vegum og hæfilegum umferðarhraða. Við erum alfarið á móti því að fórna miðhálendinu undir hábyggðar hraðbrautir sem hafa þann tilgang einan að flyta fólk og vörur milli landshluta án viðkomu.

Ef ákveðið verður samt að ryðjast yfir okkur með hálendishraðbraut, til dæmis yfir Kjalveg, þá viljum við mælast til þess að settar verði upp hamborgarasjoppur þar sem minnst truflun er af, til dæmis beint suður af Dúfunefsfelli frekar en á Hveravöllum. Þannig mun 90ogeitthvað% af þeim sem eru að spítta yfir hálendið fá sjoppustoppið sitt í friði og án þess að troða niður mosann á Hveravöllum.

Þá komum við aðeins að þjónustumiðstöðvum á hálendinu. Aukin umferð að sumri og sérstaklega á veturna kallar á aukna þjónustu. Við söknum fastrar búsetu á Hveravöllum, sem reyndar var kostuð af Veðurstofunni og hefur nú verið lögð af. Við söknum þessarar þjónustu bæði vegna öryggis sem hún hefur veitt og einnig vegna þeirra aðstöðu sem þetta bauð uppá, til dæmis eldsneytissölu.

Með aukinni umferð um hálendið að vetri eykst þörf fyrir þjónustu. Vetraferðalög á jeppum eru sífellt meira að verða fyrir alla fjölskylduna. Fjölskyldufólk vill gista í upphituðum fjallaskálum og hafa vatnssalerni. Mikill óþrifnaður kemur líka fram undan snjó á vorin á vinsælum gististöðum þar sem hvorki er vantssalerni eða nothæfur kamar að vetri. Þetta er til dæmis velþekkt á Grímsfjalli á miðjum Vatnajökli.

Ég er ekki viss um að margir geri sér grein fyrir því hversu margir eru að leggja leið sína inn á miðhálendið um helgar á veturna. Um síðustu síðustu helgi voru til dæmis margir tugir jeppa á ferð á Hofsjökli. Langjökli er gjarnan líkt við Laugaveginn á góðviðrisdögum um helgar. Um næstu helgi munu á annað hundrað jeppar fara inn í Kerlingarfjöll og áfram norður yfir Hofsjökul.

Ef svo fer sem horfir í vetraferðum mun einhver búseta í þjónustumiðstöðvum að vetri fljótlega standa undir sér. Nú þegar er orðið opið allt árið í Hrauneyjum. Í undirbúningi er að hafa opið um helgar allan veturin í frábærri aðstöðu í Kerlingarfjöllum. Þar er einnig komin upp einhver neyðarbúnaður fyrir ferðamenn. Þeir sem reka skálana á Hveravöllum hafa einnig haft eitthvað opið í vetur. Þetta teljum við eðlilega þróun, Við frábiðjum okkur of mikið eftirlit eða miðstýringu á þessu, en við samþykkjum að bygging þjónustumiðstöðva þarf þó að vera inni í einhverri heildarsýn eða skipulagi. Við teljum heppilegra fyrir vetraferðamennsku að þessar miðstöðvar verði inni á hálendinu en ekki á jöðrum þess.

Ég hef minnst hér á bætt aðgengi. Undanfarin ár hefur komið upp á meðal vetrarferðamanna nýtt hugtak varðandi þetta: Aðgengi að snjó.

Akstur á snjó, bæði jöklum og vetrarhjarni, veldur ekki álagi eða skemmdum á náttúrunni. Akstur að snjó getur hins vegar gert það.

Undanfarin ár hefur verið frekar lítill snjór og síðari hluta vetrar, einmitt þegar best hefur er að ferast á snjó á miðhálendinu og jöklum, er snjór oft farinn nær byggð og búið að loka vegum vegna aurbleytu. Jaðrað hefur við vandamál undanfarin ár, margir muna eflaust eftir ástandinu við Langjökul um síðustu páska þegar frábært fæi og veður var á jöklinum en vegir að jökli nær ófærir vegna durllu. Til allrar hamingju heimilaði vegagerðin akstur um Kaldadal yfir páskana og tel ég það hafa bjargað miklu því að eflaust hefðu þá einhverjir freistast til atlögu við jökulinn eftir öðrum leiðum. Þennan veg er auðvelt að laga og hann þarf að yfirfara og hefla hvort sem er að vori. Þetta er svo sem ekkert nýtt vandamál, fyrir mörgum árum lagði Landssamband vélsleðamanna og fjölmargir einstaklingar saman í púkk til að leggja malarveg upp frá Gjábakkavegi og inn að vörðunni Bragabót til þess að auðvelda aðgengi að snjó án landskemmda. Við teljum að taka þurfi tillit til þessara þarfa á hálendinu, akstur á snjó er kominn til að vera og mun aðeins aukast ef eitthvað er. Dæmi um leiðir hér á sunnanverðu landinu þar sem hægt er að komast á jökla að vori er um veg að Sólheimajökli sunnan í Mýrdalsjökli og um veg upp að Jöklaseli suðaustan í Vatnajölkli frá Smyrlabjargavirkjun. Margir leggja á sig að aka í 4 til 5 tíma þangað austur til að komast á Vatnajökul á vorin án þess að valda skemmdum. Hægt væri að bæta aðgengi mun víðar með tiltölulega ódýrum aðgerðum. Mér dettur strax í hug Þjófakrókar við Langjökul upp frá Kaldadalsleið, einnig Skálpanes frá Bláfellshálsi að Langjökli. Á þessum stöðum eru nú reknar vélsleðaleigur og snjóbílaferðir, sem hægt væri að hafa mun lengur opið ef vegir væru bættir, þó ekki væri nema rétt nóg til að ekki þyrfti að loka þeim vegna aurbleytu að vori. Þannig kæmi þetta að góðum notum fyrir fleiri en okkur sem ferðast á jeppum.

Í þessu sambandi vil ég benda á að þeir sem ferðast um hálendið á eigin vegum frá mikla útrás fyrir þessa landkönnunarþörf sem mörg okkar hafa. Áður en okkur tókst að aka á snjó var ekki mögulegt að stunda alvöru landkönnun á ökutækjum nema aka utan vega. Við sjáum greinileg merki þess að tilhneiging til aksturs utanvega á auðri jörð hefur snarminnkað eftir að ferðalög á snjó og um jökla urðu almenn. Þannig mun bætt aðgengi að jöklum einnig hafa náttúrunverndargildi.

Að lokum, leyfið okkur að njóta frelsisins áfram í vetrarríki hálendisins og við í F4x4 munum á móti leggja okkar af mörkum til að jeppaferðamenn sýni áfram ábyrga ferðamennsku.

Ég skrifaði pistilinn ekki með hagsmuni ferðaþjónustunnar í huga. Þegar ég var beðinn að tala um viðhorf jeppaferðamanna á þessari ráðstefnu hafði ég samband við marga jeppaferðamenn, aðallega innan F4x4 og reyndi að koma sameiginlegum sjónarmiðum sem best á framfæri. Felstir jeppaferðamenn eru alfarið á móti harðbrautum yfir hálendið en augljóslega eru skiptar skoðanir um bætt aðgengi að hálendinu. Á meðan sumir vilja hreinlega friða hálendið fyrir betri vegum og umferð á þeim vilja aðrir sjá þróun í átt að frostfríum vegum. Ég bendi aftur á að stærstu aðgerðirnar í bættu aðgengi að hálendinu fólust í brúargerð, t.d. yfir Hvítá við Hvítárvatn, Jökulfallið, Sandá, Þjórsá, Tungnaá og svo mætti lengi telja. Myndu þeir sem tala fyrir friðun gegn frekari vegagerð vilja láta taka þessa brýr niður ?

Ég tel að hagsmunir jeppaferðamanna og ferðaþjónustu fari saman hvað varðar þörf á frostfríum vegum til að komast að snjó allt árið, sérstaklega á vorin og seinni hluta vetrar. Reyndar tel ég þetta vera mkið náttúruverndarmál, ef svo fer sem virðist horfa með minnkandi snjóalaög á vorin og hækkandi snælínu.

Þeir sem þekkja af eigin raun til breytinga á snjóalögum frá ca 1990 sjá síaukin vandaræði vegna snjóleysis og drullu á vegum snemma að vori. Gott dæmi eru páskarnir fyrir tveim árum sem ég vitna til í erindi mínu.

Ég ráðlegg mönnum þó að týna sér ekki í mismunandi sjónarmiðum í útfærslu á aðgengi heldur sýna samstöðu í stóru baráttunni gegn uppbyggðum hraðbrautum gerðum í einkaframkvæmd til að geta stundað þungflutninga yfir Kjöl.

Snorri
R16